עדויות
את כל הגלויות והמכתבים המקוריים ניתן לראות בגלריית התמונות
גלויה מס' 9
KARTKA POCZTOWA (znaczek pocztowy Polska)
Nadawca: G. Kon, Iżbica – Kuj
ul. Pierackiego 2
Stempel: Tymczasowy Komitet Żydowski
w. Iżbica-Kuj
Do: B.Szlanger
ul. Wolnosci 123
Bielawa
powiat Rychbach
Dol. Śląsk.
Iżbica dnia 21/IV.46
אייער פאסטקארטעל האבן וויר ערהאלטען ניר
ליידער קאנען וויר ניך גורניכט וועגן אייער ברידער
יודע אריה יאכימאוויטץ שרייבן.
מיר געדענקען איהם דאס ער וואהר ביי לייביש
זיסקינד אנפאנגס קריעג, אדער ליידער. עס ווונדערט
אונס זעהר אויף אייך אונד אייער שרייבען
איהר ווייסט גאר ניכט דאס ביי אונדס האט
עגזיסטירט א כעלמנע און פון צוויי טויזענד
נפשות געפונען זיך יעטצט אין איזביטץ 5 נפשות יידען.
מלהס וועגען אייער פאמיליה האבן מיר ניכט צו שרייבען.
א כשרן יום טוביידישער כאמיטעט אין איזביטץ קוי.מיט אכטונג
תרגום גלויה מס' 9
מתאריך 21.4.1946
נשלח מ G. KON
IŻBICA- KUJ
ul: PIERACKIEGO 2
התקבל מ TYMCZASOWY KOMITET ŻYDOWSKI (אגודה יהודית זמנית)
עבור: ב. שלנגר
WOLNOŚCI 123 ul: BIELAWA
Pow. RYCHBACH Dol. ŚLĄSK
(שלזיה התחתונה)
את הגלויה שלכם קיבלנו, לצערנו לא יכולים שום דבר לכתוב לכם על אחיכם יהודה אריה יחימוביץ'. אנחנו זוכרים שהוא גר בתחילת המלחמה אצל לייביש זיסקינד אבל לצערנו. אתם ומכתבכם מפליאים אותנו, אתם לא יודעים שום דבר ממה שהתרחש אצלנו ומאלפיים נפשות, נמצאות עכשיו באיז'ביצה 5 נפשות יהודים. בנוגע למשפחה שלכם אין לנו מה לכתוב. חג כשר, בכבוד רב קומיטת ייהודי איז'ביצה קוי.
מכתב מס' 10
Zgorżelic dnia 23/IV. 46 r.
Moi drodzy mogę wam donieść, że list wasz otrzymałem za który wam serdecznie dziękuję. Kochana Hela mogę ci pisać, że próc próżne mieszkanie nic nie otrzymaliśmy. U nas nikt nic nie dostał nie było komitetu i nikt nie interesował co do opiekij. Co do wyjazdu do Kalisza chciałbym chętnie ci nie pisać. Lecz niestety nie mogę ukrywać przed tobą że już byłem w Kaliszu tylko niestety nikogo niem, Nie z naszych i nie z waszych. Hela umarła w getcie Albert w Warszawie Jude Arie z rodziną pogibli w Izbicach. A co do pozostałych nie mogłem się dowiedzić. Wobraż. sobie ja słyszałem, że Hela umarła z głodu i w jakich męczoncych warunków żyła. Niejestem w stanie na tyle ci opisac wszystko. Wobraź sobie, że po tej jazdy jestem chory, w Kaliszu spokojnie wszystko przy starym tylko bez Żydów. To byłoby dobrze osobiście pomówić otem. Kiedy ty pisałaś ten list ja byłem w drodze i Frania czekała aż przyjadę to ci odpiszę. Wobraźcie sobie nasz rospać. Co do nas mogę ci pisać, że nic nie robię siedzę na gotowym. No i to się skończy dalej nie wiem co będzie. Napisz co słychac u was, jak żyjecie i jak wam się powodzi i jakie macie prespektywy na przyszłość. Dlaczego nic nie piszesz co do siostry Berla Celi co była z wamy razym. Serdeczny ukłony i pozdrowienia dla ciebie dla twojego męża i dla twojich dzieci odemnie i od Frani i od mojego syna. Pozostajemy na zawsze wasze Widawscy.Proszę zaraz odpowiedź.
תרגום מכתב מס' 10
מתאריך 23.4.1946 Zgorżelic
נכתב ע"י חבר בשם WIDAWSKI
יקיריי,
אני יכול למסור לכם, שאת מכתבכם קיבלתי, עליו אני מודה לכם מאד. הלה (חיה/שרה) יקרה, אני יכול לכתוב לך שמלבד דירה ריקה לא קיבלנו דבר. אצלינו אף אחד לא קיבל דבר. לא היה קומיטט, ארגון ואף אחד לא התעניין בנוגע לטיפול. בנוגע לנסיעה לקאליש, הייתי רוצה לא לכתוב לך דבר, מאחר לדאבון לב, איני יכול להסתיר ממך שביקרתי בקאליש, אלא שאף אחד משלנו ולא משלכם בנמצא. הלה נפטרה בגטו, אלברט בוורשה, יהודה/אריה עם המשפחה ניספו ב IŻBICACH pogibli. ומה שנוגע לנשארים לא יכולתי לקבל מידע. תארי לך ששמעתי שהלה מתה מרעב ובתנאים קשים ביותר היא חיה בסבל. אין ביכולתי לתאר את הכל. תארי לך שאחרי נסיעה זו, אני חולה. בקאליש שקט והכל כפי שהיה, אלא שבלי יהודים. היה מוטב לדבר על זה באופן אישי. כשכתבת את המכתב, הייתי בדרך. פרניה FRANIA חיכתה עד שאחזור מהנסיעה ואז אכתוב לך. תארו לעצמכם את עגמת הנפש שלנו. בנוגע אלינו, אני יכול לכתוב לך שאיני עושה דבר, אני יושב על מוכן. גם זה ייגמר ואיני יודע מה יהיה. תכתבי מה נשמע אצלכם, איך החיים ואיך מצליחים ואיזו השקפה יש לכם לגבי העתיד? למה אינך כותבת דבר לגבי אחות של ברל, צלה שהיתה איתכם ביחד. ד"ש וברכת בריאות לך ולבעלך ולילדים שלך. ממני ומפרניה ומהבן שלי. נשארים שלכם לעד. WIDAWSCY מבקש מיד לענות.
עדות הרש/צבי טראובה
Żydowski instytut historyczny
Warszawa, al. Świerczewskiego 79
Nr. 1409
Traube Hersz syn Mojszego Wolfa i Chany z Ickowiczów.
Ur. 1913 r. w Koźminku.
Zawód: kupiec, ukończył szkołe religijna w Warszawie w 1934. Kawaler.
Obecnie mieszka w Łodzi przy ul. Gdańskiej 23.
W czasie wojny był w lagrze w poznańskim województwie Szpatenfelde
Wczasie okupacij niemieckiej stracił całą rodzine 17 dusz.
איך האב געוווינט אין קאזימינקע/אין קאלישער קרייז/ביזן 1.9.1939. בעת די דייטשן זיינען אריין אין קאזשימינקע, האבן זיי גלייך פארברענט די שיל, געשענדעט די ספר תורות, אויפן מארק געשאסן 2 יידן: ברוך קויפמאן און אראנאביטש מאיר. אין מערץ 1940, האבן מענטשן זיך צוזאמענגענומען, באום, ווילטשינסקי און אנדערע און האבן געשאפן א יידישן קאמיטעט. גלייך האבן זיי באקומען פון דער געסטאפא א באפעל, אז מען דארף האבן 100 שטארקע מענטשן. איך האב דערהאלטן אן אויפפאדערונג זיך צו שטעלן צו פארן אין לאגער שפאטענפעלד, און אויך די איבעריקע ביז 100.
מיט אונדז איז מיט צו דער באן איינער פון קאמיטעט ניבס לייב, ער דאס אונדז באגלייט ביזן לאגער. געפארן זיינען מיר פריי, אן א וואך.
דעס 1-טן טאג פון אונדזער אנקומען אין לאגער, האט דער לאגער קאמיסאר געמאכט 9 א זייגער פרי אן אפעל פון אלע ארבעטער און אויסגעזוכט 10 שטארקע מענער און ארויסגעגעבן א באפעל, אז אין פארלויף פון טאג, מוז ווערן אפגעווישט דער שענקמאל פון מארשאל פילסודזקי און דער קאפ אים צוגעשטעלם. עס זיינען געקומען צו אונדז עטלעכע פאליאקן און געבעטן, איב מיר וועלן געפונען אין דענקמאל א פלאש, ווו עס זיינען געווען פארשריבן די נעמען פון די, וואס האבן געבויט דעם דענקמאל און דאס לעבן פון פילסודזקין, זאלן מיר זי באהאלטן און נישט איבערגעבן דעם קאמיסאר. מיר האבן דאס אויסגעפירט, אוועקגעגעבן די פלאש די פאליאקן און באקומען פון די פאליאקן א באלוינונג. מיר האבן געארבעט ביי בויען א באן-ליניע און א שאסיי. דורך אונדזער לאגער זיינען יעדן טאג דורכגעגאנגען פראנצויזישע געפאנגענע גייענדיק צו דער ארבעט. מיר האבן דאן באקומען אלס שווערע ארבעטער א האלבע קילא ברויט את טאג, ווען די פראנצויק זיינען פארבייגעגאנגען האבן מי רזיי יעדן טאג אקיבערגעווארפן עטלעכע ברויט. דאס האט באגערקט א דייטש Brauer, און געמאלדן דעם קאמיסאר Brake, דער קאמיסאר האט אונדז באשטראפט און מיר האבן פון דער צייט באקומען נאר 20 דקג. ברויט א טאג.
דער נאכט-וועכטער/א פאליאק/ פון לאגער האט געמאלדן דעם קאמיסאר, אז אין דער נאכט דרייען מי רזיך צופיל ארום אין הויף. דער קאמיסאר האט ארויסגעגעבן א באפעל, אז ווי עס ווערט נאר פינצטער איז נישט דערלויבט קיינעם ארויסצוזיין פון לאגער אויפן הויף. ווען עס איז געטראפן א פאל, אז א מענטש האט געמוזט אראפגיין אין אבארס, איז מיט אים מיטגעגאנגען דער יידישער לאגער-פירער Jachimowicz. דער וועכטער האט דאן אפגעגעבן אן אנקלאג דעם קאמיסאר, אז דער לאגער-פירער האט מיט געוואלד אויפגעריסן די סיר און ארויס אויפן הויף. אין פארלויף פון 10 מינוט איז געקומען דער קאמיסאר מיט זיין גאנצע סוויטע. מיר זיינען שוין אלע געשלאפן. ער האט אויפגערופן אן אפעל און מיר האבן געמוזט ווינטער אין א גרויסער קעלט פראסט, ארויסגיין אי די העמדער אזוי ווי מיר זיינען געלעגן און אונדז אפגעהאלטן אזוי בארוועס און נאקעט אין קארידאר מער ווי א העלבע שעה. די אנקלאגע איז געווען אויף דעם לאגער-פירער Jachimowicz, אז ער האט געשלאגן דעם וועכטער. דער לאגער-פירער האט זיך פארענטפערט דערמיט, אז ער האט געהערט אויפן הויף א גערויש און ער איז געגאנגען קאנטראלירן וואס קומט דארט פאר. ער האט אנגעטראפן די פרויי פון וועכטער וואס איז גראדע דאן געקומען אויפן הויף פון לאגער נאך האלץ. מיר זיינען ארויסגעטרעטן אלס עדות, אז די פרוי פון וועכטער קומט יעדע נאכט נאך האלץ אין לאגער, וואס זי האט נישט געטארט. דערמיט האט זיך אונדזער עניין פארלייכטערט און דער קאמיסאר האט אונדז דערלויבט צוריק אריין אין די בעטן. צו מארגנס האט ער גערופן דעם לאגער-פירער און דער הנין מיטן וועכטער איז געווארן דערליידיקט. מיר זיינען געבליבן גערעכט און דער וועכטער האט פארלוירן דעם פאסטן.
אין אנפאנג 1942 ווינטער, נישט האבנדיק מיט וואס צו הייצן, ארבעטנדיק ביי נאכט אויפן באן ביים לאדן קוילן........ זיינען מיר געווען געצווונגען מיטנעמען א ביסל קוילן אהיים אין לאגער, צו דערווארעמען די שטובן. דאס האט באמערקט די זשאנדארמעריע. זיי האבן דאס גלייך געמאלדן דעם קאמיסאר און צוזאמען מיט אים, ווי אויך מיט דער הילף פון S.A, געמאכט אין כדער(??) נאכט אן אבלאווע אויפן לאגער. באשטעלט דעם גאנצן לאגער און עס איז אנגעקומען צעשלאגן ביז בלוט די אלע וואס זיינען געווען אין לאגער, האבן זיי ארעסטירט אויף די גאנצע נאכט. ערשט צו מארגנס נאכן צעשלאגן שרעקלעך יעדן איינעם, האבן געמוזט גיין צו דער ארבעט אן א פרישטיק.
אין דער זעלבער צייט האבן זיך אין Kalisz, אנגעהויבן די ווישעדלעניעס. אין שוואצע אויטאס האט די געסטאפא ארויסגעפירט די איבערגעבליבענע אין לאגער יידן. עס זינען ארויסגעשיקט געווארן אלע אלטע, קינדע און נישט פעיקע צו דער ארבעט. זיי האבן זיי אוועקגעפירט אין Golochów, אין די קאזימיעזשער וועלדער און דארט אומגעבראכט. עס זיינען דאן ארויסגעשיקט געווארן אן ערך 500 יידן. מיין פאמיליע האב איך אויך געהאט אין קאלישער קרייז, אין Koźminek האב איך געשטרעבט צו באקומען זיך צוריק אהיים און ראטעווען מיין פאמיליע ווען דאס וועט נויטיק זיין. איך האב אינטערווענירט ביים לאגער-פירער Jachimowicz. ער זאל מיך איבערשיקן אין א צווייטן לאגער נאך Tajchany, וואס האט אויך געהערט צום זעלבן קאמיסאר Braker. איך בין געקומען נאך Tajchany, האב איך איבערגעקויפט דעם דויטשן לאגער-פירער Adamski, ער זאל מיך צוריק שיקן נאך Koźminek. דאן איז אין קאזימינעק געעפנט געווארן ווארשטאטן. די עלטערע, וואס זיינען נישט געווען פעיק צו די ארבעטן אין לאגער, זיינען אריבערגעשיקט געווארן אין די ווארשטאטן נאך קאזימינעק. דאס איז אבער געווען בלויז א בלאף, א פולאפקע. עס איז דאן צוגעברייט געווארן פון קאזימינעק א ווישעדלעניע, האט דער אינספעקטאר איבער די יידן פון קאלישער פאוויאט, א געשטאפא-מאן, געוואלט, אז די אלע עלטערע יידן פון אלע לאגערן, אריינקריגן נאך קאזשימינעק און אוועקשיקן פון דארט נאך מיט דער ווישעדלעניע, מיטן שווארצן אויטא. עס זיינען געמאכט געווארן ליסטעס פון פרויען, וואס האבן נישט געהאט ביי זיך זייערע מענער, אדער זיינען געווען אלמנות, און אויך פון קינדער ביס 10 יאר, ווי אויך עלטערע מענטשן איבער 50 יאר. די אלע מוזן ארויסגעשיקט ווערן מיט דער ווישעדלעניע.דער אינספעקטאר פון קאליש האט פארארדנט, אז די אלע וואס ווערן ווישעדליעט זאלן מיטנעמען מיט זיך אייזערנע בעטלעך און געשיר-זאכן וויל דארט וועט דאס זיי צונוץ קומען, די יידן האבן דאס אלץ צוגעגרייט. נאכן ווישעדליען די יידן איז דאס אלץ געווארן פארלאדן אויף לאסט-אויטאס, איבערפירט נאך קאליש און דארט ארויסגעווארפן אויף די קופע, ווו עס איז געלעגן אן נוצן. די געפעק זיינען אויך איבערגעשיקט געווארן נאך קאליש. די בעסערע זאכן האבן די דייטשן אויסגעקליבן פא זיך און דאס איבעריקע געלאזט ליגן.
איך האב זיך ארויסגעקראגן פון לאגער כדי צו פארן נאך קאזימינקע אום צו ראטעווען מיין פרוי. אין קאזימינקע האב איך זיך דערוווסט, אז דער יידישער קאמיטעט פארזיכערט, דאס יידן וועט גארנישט געשען, עס האלט נישט ביי קיין "ווישעדלעניע".
אין דער צייט איז אין יודנראט געקומען דער אינספעקטאר געלער. אלע יידן פון שטעטל זיינען געווען נייגעריק צו וויסן נאך וואס דער אינספעקטאר איז געקומען. איך אליין בין זאגאר געשטאנען אונטערן פענצטער געוואלט זיך צוהערן וואס ער רעדט, אבער עס איז נישט מעגלעך געווען צו הערן. די יודנראט-מענער האבן ערקלערט, אז דער אינספעקטאר איז געקומען וועגן אן ענין פון צושטעלן לעדער און אין דער אמת'ן האט ער מיט זיי צוזאמענגעשטעלט א רשימה, וועלכע יידן צו נעמען די ערשטע, צו דער ווישעדלעניע. זיי, די יודנראט-מענער, האבן שפעטער זיך פארטיידניקט פאר וואס זיי האבן אזוי דערקלערט, וויל דער אינספעקטאר האט זיי איגעזאגט, דאס זיי זאלן אזוי דערציילן די יידן וועגן זיין קומען.אין א טאג פון 11-טן מאנאט 1941, איז דער יודנראט ארומגעגאנגען מיט צעטלען אין געטא און געטיילט צווישן די יידן, דאס זיי דארפן זיך שטעלן צו א איבערזידלונג. עס זיינען צעטיילט געווארן 75 צעטלען. די יידן זיינען אפגעטראנפארטירט געווארן. אויף צו מארגנס האבן זיי איינגעזען, אז דער אויפן פון צעטלען טויג נישט האבן זיי גערופן א פארזאמלונג פון די קאזשמינקער יידן אין מארק אריין און אויסגעפורן די מענטשן, וועלכע דארפן זיך צוגרייטן צו דער צוויטער ווישעדלעניע. אין דער רשימה איז אויך שוין געווען מיין פרוי און מוטער. איך בין נאך געווען רעגיסטרירט, דאס איך בין אין לאגער, האבן זי ימיך אין דער רשימה נישט גענומען. די אויסגערופענע לויט דער רשימה האבן זיך געשטעלט ביים יודנראט מיט די פעקלעך און זיי זיינען אריינגעפירט געווארט אין דער שיל. עס איז געווען א קליין חדר אין די שיל און אנגעפאקט געווען מיט 900 מענטשן. איך האב באשלאסן מיטצופארן מיט מיין פאמיליע און איך בין אריין אין שיל, ווו דאס עפיש איז גרויסגעווען. די ענגשאפט און די היץ האט ערשיטערט די נערוון. עס איז געווען א שווערע בית הכסא-לופט. מיין פרוי און די מוטער האבן מיך באשוווירן, איך זאל גיין ארויס פון שיל. מילא, זיי וועלן פארן, אבער איך זאל זען זיך ראטעווען. ארויסגיין צוריק פון שיל איז שוין נישט מעגלעך געווען, ווייל פאר דער טיר זיינען געשטאנען די געסטאפא-לייט און יידישע פאליציי. איך האב געזוכט א וועג זיך ארויסצוקריגן, אבער נישט געפונען. אין דער צייט איז אנגעקומען מיין חבר וואס האט געארבעט מי טמיר צוזאמען אין לאגער. ער איז געברענקט געווארן פון לאגער אין שיל אריין מיט זיין מוטער, ווייל ער האט זיך געוואנס די מוטער געוואלט באהאלטן מיט זיך אין לאגער. ער איז געקומען מיט דעם בארימטן שווארצן אויטא, וואס פלעגט די יידן פון געטא אויף אוועקצושיקן. די מוטער זיינע האט די געסטאפא אפילו נישט אריינגעלאזט אין שיל, זי געלאזט אויף דעם שווארצן אויטא. ער איז אריינגעקומען אין שול און מיך דערזען, האט ער מי גלייך געזאגט, דאס ער וועט אין דער שיל נישט בלייבן. מיר זאלן זוכן א וועג זיך ארויסצובאקומען, עס איז נישט געווען קיין וועג נישט דורכן דאך אפילו.
מיר זיינען אזוי געזעסן אין דער שיל פון דאנערשטאג ביז מאנטאג.
פון דאנערשטאג אן איז יעדן טאג געקומען דאס שוואצע קוטשל און די געשטאפא-לייט האבן ארויסגעשלעפט 75 יידן, זיי ארויפגעשטופט אויף דער מאשין. די צאל 75 מענטשן איז צו גרויס געווען, זיי זאלן קענען ארויף אויפן אויטא, האט דער געסטאפא-מאן געשלאגן איבער די קעפ כדי די מענטשן זאלן זיך איינפרעסן עס זאל ארויף וואס מער. ווען דער אויטא איז שוין פול געווארן האט ער גענומען א שטריק, צוגעבונדן צו דער מאשין פון ביידע זייטן און אליין אנשפארנדיק זיך מיט די פלייצעס אין דער שטריק מיט די פוס גענומען צוזאמענשטופן דעם עולם אויף דער מאשין.
אז די מאשין איז שוין פול געווען, האבן די געסטאפא-ליים געברענגט די קינדער און זיי ארויפגעווארפן אויף די קעפ פון די מענטשן, אזוי, עס זאל נישט בלייבן קיין איין ליידיק ארט, אפילו פון צווישן איין קאפ און צוויטן.
פרייטאג איז געווען אן איבערייס ביז זונטאג פרי. זונטאג זיינען די געסטאפא-לייט ווידער געקומען מיטן שווארצן קעטשל און דאן ווידער גענומען ארויסווארפן די מענטשן פון דער שיל אויפן קעטשל. אין דער צייט האבן זי ימיך געכאפט. איך האב זיך באמיט זו זיין פון די לעצטע אויף אריינצוגיין אין קעטשל. אין שיל איז געשטארן דער ייד בערקאוויטש פון סטאווישין. ער איז געלעגן אין א באזונדערן חדר אין שיל. דער געסטאפא-מאן האט מיך גענומען מי טנאך איינעם מיר זאלן דעם מת ארויסטראגן. דער אויטא איז שוין געווען אנגעפאקט. די געסטאפא-לייט האבן שוין אראפגעווארפן די קינדער אויף די מענטשנס קעפ. האבן זיי אונדז באפוילן ארויפווארפן אויך דעם טויטן. מיר האבן דעם מת ארויפגעשליידערט, פאר אונדז איז שוין קיין ארט נישט געווען און איך בין צוריק אריין אין שיל.מיין חבר נאטעק יאכימאוויטש האט מיר געזאגט, דאס ער וועט אויף קיין פאל נישט פארן מיט דעם קעטשל, אויב זיי וועלן אים נעמען וועט ער אנפאלן אויף די געסטאפא-לייט, זאל זיין ער וועט פאלן, אבער ער וועט כאטש דערהרגנען א געסטאפא-מאן. איך האב זיך מיט אים אפגערעדט דאס מאכן בשותפות.
אין שיל זיינען אויך געווען צוויי אנגעזעענע בעלי בתים: שאיע קאלמאן און משה הענדעלעס. איך האב זיך צו זיי געוואנדן, אז אזוי ווי די לאגע איז האפנונגסלאז, דאס פארן מיטן קעטשל איז א זיכערע טויט, מוזן מיר זען טון עפעס, עס זאל עפעס געשען, כדי די מענטשן זאלן זיך צעלויפן. מיר האבן פארגעשלאגן אונטערצינדן די שיל. זיי האבן מסכים געווען און אונדז געוונטשן הצלחה. עס איז אין א ווינקל אין שיל געלעגן א קופע שטרוי און מיר האבן ביי נאכט דאס שטרוי אונטערגעצונדן. עס איז געווארן א מהומה, אבער די מענטשן אנשטאט צו אנטלויפן אוועק, האבן געווארפן זייערע פעק און מענטל, געווארפן אויפן פייער זאכן און דאס פייער איז פארלאשן געווארן.
דער פרווו האט זיך נישט איינגעגעבן. די געסטאפא האט פון דעם מאמענט אוועקגעשטעלט א וואך אין שיל גופא. זיי האבן פארווערט רויכען און צוגענומען די צינד-העלצער. איך און מיין קאלעגע זיינען ווידער געקומען צום האשלוס זיך ראסעווען מיטן באפאלן די וואך בעת זיי וועלן אונדז ארויספירן צום קעטשל. ער האט שוין געהאט אנגעגרייט א מעסער מיט א פראנצויזישן שליסל. איך האב גארנישט געהאו מיט וואס זיך צו ווערן. עס איז געווען אין שיל יוסף קויפמאן, ביי אים האב איך געזען א שבת-קודש מעסער, ער האט דאס מיר געשענקט.מאנטיק ביי נאכט בין איך מיט מיין קאלעגע אויסגעקליב געווארן צו גיין אין געמא-קיך ברענגען קאווע פאר די ארעסטירטע אין שיל. אויפן וועג האט זיך מיין קאלעגע אפגעשטעלט און מאמענטאל מיטן שליסל א קלאפ געטון דעם געסטאפאוויעץ אין קאפ. דער געסטאפא-זשאנדארם איז אומגעפאלן, מיר האבן אים דערשטאכן און מיר זייען אנטלאפן נאך טייבן אין יודן-לאגער. סארט האבן מיר געקענט דעם לאגער-פירער, א ייד, ארעק פילץ פון סטאווישין.דער לאגער-פירער האט אונדז באזארגט פוילישע דאקומענטן, מיר זאלן זיך קענען באוועגן, כדי צו פארן אין פראסעקטאראט. מיר זיינען אריינגעפארן נאך ווארשע. איך האב נישט געהאט קיין געלט, האב איך באשלאסן צו פארן נאך קאזימינעק אין געטא, ווו איך האב נאך געהאט עפעס פון מיין פארמעגן. איך האב אפגעקומען א ביסל סחורה און מיט דעם אויף א וואגן געפארן נאך ווארשע. אויפן וועג האט מיך פארהאלטן א פאלקס-דייטש. ער האט זיך געבייזערט אויפן פוילישן פורמאן, וואס ער פירט א ייד. ער האט מיך פארשטעפט אין געסטאפא, ווו זיי האבן מיך גע שלאגן מיט פייטשעס ביז בלוט, אזוי, אז איך האב זיך שוין נישט געקענט באוועגן.
עס האט זיך דערווסט וועגן מירד ער עלטעסטער פון די יידן פון ווארטע און ער האט זיך משתדל געווען, מען זאל מיך באפרייען. די געסטאפא-לייט האבן מיר אלץ צוגענונען, אראפגעצויגן פון מיר די שטווול און מיך אפגעלאזט. מיין חבר נאטעק, איז אריין נאך קאזימינעק דארט האט ער זיך געבויט א באהעלטעניש. איך בין אוועק נאך טורעק אין דעם יידן לאגער.ווען עס איז ארויס א באפעל, אז אלע יידן פון קאזימינעק מוזן ארויס נאך לאדזש, האט מיין חבר זיך צוגעשטעלט צום אפפארן. איך בין מיטגעפארן מיט די יידן פון טורעק.אין לאדזער געטא, האב איך זיך ווידער געטראפן מיט מיין חבר.
תרגום עדות הרש/צבי טראובה
הערש טראובה, בן של משה וולף וחנה מבית איצקוביץ, נולד 1913 ב- Koźminek.
מקצוע: סוחר. סיים בי"ס דתי בוורשה ב- 1934.
בהווה: רווק, גר בŁodz - רח'Gdańska 23
בזמן המלחמה היה במחנה במחוז Szpatenfelde Poznan, בזמן הכיבוש הגרמני, כל המשפחה ניספתה, 17 נפש.
גרתי ב- Koźminek/ מחוז קאליש/ עד 01.09.1939, בזמן שהגרמנים נכנסו ל- Koźminek, הם שרפו את בית הכנסת, חיללו ספרי תורה. בככר השוק ירו בשני יהודים. ברוך קויפמן וארונוביץ מאיר.
במרץ 1940, אנשים נאספו, באום, ווילטשינסקי ואחרים הקימו ארגון(קאמיטעט) יהודי. הם קיבלו מיד פקודה מהגסטאפו, לאסוף 100 איש חזקים. קיבלתי הוראה להתייצב כדי לנסוע למחנה Szpatenfelde. גם האחרים, עד 100 איש. לרכבת הגיע אתנו אחד מהארגון בשם ניבס לייב. הוא ליווה אותנו עד למחנה. נסענו בלי שמירה.
ביום הראשון כשהגענו למחנה, מפקד(קאמיסאר) המחנה, ערך מפקד (אפעל) ב-9.0 בבוקר. של כל העובדים ובחר ב-10 גברים חזקים ונתן פקודה שבמשך יום אחד חייבים להוריד, להשמיד את הפסל של מרשל פילסוצקי ואת הראש להביא אליו. הגיעו אלינו כמה פולקים(פולנים) וביקשו שבמידה ונמצא בתוך הפסל בקבוק שבו היו כתובים שמות של אלה שבנו את הפסל וקורות חייו של פילסוצקי, שנחביא ולא למסור לקאמיסאר. ביצענו את זה. מסרנו את הבקבוק לפולנים. קיבלנו תמורה מהפולנים.
עבדנו בבניית פסי רכבת וכבישים. דרך המחנה שלנו עברו כל יום שבויים צרפתים שהלכו בדרך לעבודה. כעובדים בעבודות הקשות, קיבלנו חצי קילו לחם ליום. כשהצרפתים חלפו, אז אנחנו זרקנו להם כל יום כמה לחמים. גרמני בשם Brauerראה את זה, והודיע לקאמיסאר Braker. הנ"ל העניש אותנו ומאז קיבלנו רק 20 דקו (200 גר'), לחם ליום.
שומר הלילה (פולני), של המחנה הודיע לקאמיסאר, שאנחנו מסתובבים יותר מידי בלילות בחצר. הקאמיסאר הוציא פקודה שמיד עם חשיכה, נאסר עלינו לצאת מהמחנה לחצר. כשהיה מקרה שבן אדם היה חייב לצאת לשרותים, התלווה אליו אחראי המחנה בשם יחימוביץ. השומר הגיש תלונה לקאמיסאר, שאחראי המחנה בכוח פרץ את הדלת ויצא לחצר. תוך 10 דקות הגיע הקאמיסאר עם כל הפמליה שלו. כולנו כבר ישנו והוא קרא לנו למפקד(אפעל), ואנחנו היינו צריכים בחורף, בקור קפוא לצאת בכותנות כפי ששכבנו והחזיקו אותנו ככה, יחפים וערומים בפרוזדור יותר מחצי שעה. התלונה הייתה על אחראי המחנה, יחימוביץ, שהוא הרביץ לשומר. אחראי המחנה הצטדק בכך שהוא שמע בחצר רעש, והוא הלך לבדוק מה קורה שם. הוא פגש את אשתו של השומר שבדיוק אז הגיעה מהמחנה לחצר, לקחת עצים. הופענו כעדים, שאשתו של השומר באה כל לילה למחנה, לקחת עצים שאסור לה. עם זה, העונש שלנו היה יותר קל והקאמיסאר הרשה לנו לחזור חזרה למיטות. למחרת, הוא קרה לאחראי המחנה, והעניין עם השומר נסגר. נשארנו הצודקים והשומר איבד את המשרה.
תחילת 1942, בחורף, כשלא היה עם מה להסיק, בזמן העבודה בלילות ברכבת בהעמסת הפחמים, נאלצנו לקחת אתנו קצת פחם הביתה למחנה, כדי לחמם את הבית. ה-זשאנדארמעריע הבחינו בכך ומיד דיווחו לקאמיסאר ויחד אתו ובעזרת ה-S.A, פשטו על המחנה והקיפו אותו מכל צידיו ומי שהגיע, הרביצו עד זוב דם. כל אלה שהיו במחנה נאסרו לכל הלילה. רק למחרת, אחרי שהרביצו חזק לכולם, היינו צריכים ללכת לעבודה בלי ארוחת בוקר.
באותו זמן, התחיל הגירוש מקאליש. הגסטאפו הוציאו את היהודים שנשארו במחנה במשאיות כבדות. נשלחו כל הזקנים, ילדים ואלה שאינם כשרים לעבודה. הם לקחו אותם ל--GOLOCHóW ויערות KazimieŻ ושם השמידו אותם. אז נשלחו כ-500 יהודים.
גם לי הייתה משפחה באזור קאליש ב- Koźminek, לכן, שאפתי להגיע חזרה הביתה ולהציל את המשפחה שלי כשיהיה צורך. פניתי לאחראי המחנה, יחימוביץ, שיעביר אותי למחנה אחר, ל-Tajchany., שהיה שייך לאותו קאמיסאר Braker. הגעתי ל- Tajchany, שיחדתי את הפיהרר של המחנה, בשם ADAMSKI, שישלח אותי חזרה ל- Koźminek, ושם ב- Koźminek נפתחו בתי מלאכה. המבוגרים, שלא היו מסוגלים לעבודה במחנה, שלחו אותם לבתי מלאכה ל- Koźminek, אבל זה היה רק בלוף, הייתה מלכודת. אז הכינו מ- Koźminek פינוי Wysiedlenie. האינספקטור על היהודים ממחוז קאליש, איש גסטאפו, רצה שכל היהודים המבוגרים מכל המחנות, לרכז אותם בערמה ב- Koźminek ומשם, יחד עם המפונים, באוטו השחור. הכינו רשימות של נשים שהגברים לא היו אתן, או שהיו אלמנות וגם ילדים עד גיל 10, וגם אנשים זקנים מעל 50. הם כולם היו חייבים להישלח עם המפונים Wysiedlenie. האינספקטור מקאליש הורה שכל אלה המפונים, שייקחו אתם מיטות ברזל וכלי אוכל, כי שם זה יביא תועלת. היהודים הכינו את כל זה. אחרי פינוי היהודים, כל זה הועמס על המשאיות ושם הכל נזרק בערימות שלא הביאו שום תועלת. גם את החבילות שלחו לקאליש. את הדברים היותר טובים, הגרמנים אספו לעצמם והיתר השאירו.
חמקתי מן המחנה, כדי לנסוע ל- Koźminek כדי להציל את אשתי. ב- Koźminek, נודע לי שהקומיסאר היהודי מבטיח שליהודים לא יקרה כלום. אין כוונה ל- Wysiedlenie (פינוי בפולנית. מרי שרון) הזה הגיע ליודנראט אינספקטור געלער.
כל היהודים מן העיירה היו מאד סקרנים לדעת למה האינספקטור הגיע. אני בעצמי עמדתי מתחת לחלון. רציתי לשמוע מה הוא אומר. אבל, אי אפשר היה לשמוע. אנשי היודנראט הסבירו שהאינספקטור הגיע בעניין אספקת עור ובאמת הרכיב אתם רשימה איזה יהודים לקחת הראשונים ל- Wysiedlenie. הם, אנשי היודנראט, אחר כך הצדיקו את עצמם למה הם הכריזו, כי האינספקטור ציווה עליהם לספר כך לסיבת בואו.
ביום מסוים בחודש 11.1941, יודנראט הסתובב עם פתקים וחילק בין היהודים. הם צריכים להתייצב לפינוי איבערזידלונג. חילקו 75 פתקים. היהודים נשלחו במשלוח (טרנספורט). למחרת הם הבינו ששיטת הפתקים אינה יעילה. אז הם קראו לאסיפה של יהודי Koźminek, בכיכר וקראו בשמות האנשים. אלה שצריכים להכין את עצמם לפינוי השני. ברשימה הייתה גם אשתי ואמא שלי. אני עוד הייתי רשום כמי שנמצא במחנה. הם לא הכניסו אותי לרשימה. אלה, שקראו להם לפי הרשימה, התייצבו אצל היודנראט עם החבילות והכניסו אותם לבית הכנסת. היה חדר קטן ובית הכנסת נהיה דחוס עם 900 איש. החלטתי לנסוע עם המשפחה שלי ונכנסתי לבית הכנסת. היה מעופש. הצפיפות והחום הגביר את העצבים. נהיה אוויר קשה של בית כסא. אשתי ואמא שלי השביעו אותי שאצא מבית הכנסת. מילא, הם יסעו, אבל שאני אציל את עצמי. לצאת חזרה מבית הכנסת כבר היה בלתי אפשרי, כי לפני הדלת עמדו אנשי גסטאפו והמשטרה היהודית. חיפשתי דרך לצאת, אבל לא מצאתי. באותו הזמן הגיע חבר שלי שעבד יחד אתי במחנה. הביאו אותו מהמחנה לבית הכנסת עם אמו, כי הוא העיז להחביא את אמו יחד אתו במחנה. הוא הגיע עם האוטו השחור המפורסם, שהיה מביא יהודים מגטו למשלוח. את האמא שלו, הגסטאפו אפילו לא הכניס לבית הכנסת. השאירו אותה באוטו השחור. הוא נכנס לבית הכנסת וראה אותי, מיד אמר לי שבבית הכנסת הוא לא ישאר, שנחפש דרך לצאת. לא הייתה דרך. אפילו לא דרך הגג. כך ישבנו בבית הכנסת מיום חמישי עד יום שני.
מיום חמישי, כל יום הגיע האוטו השחור (קעטשל), ואנשי גסטאפו הוציאו 75 יהודים, דחסו על המשאית. 75 איש היה יותר מידי כדי שיוכלו להיכנס לאוטו. איש גסטאפו הרביץ בראשים שהאנשים ידחסו, שייכנסו כמה שיותר. כשהאוטו כבר היה מלא אז הוא לקח חבל, קשר לאוטו משני הצדדים ולבד נשען עם הגב לחבל ועם הרגלים התחיל לדחוס את הקהל על האוטו. כשהאוטו היה מלא, אנשי הגסטאפו הביאו את הילדים וזרקו אותם על הראשים של האנשים. ככה שלא ישאר שום מקום ריק, אפילו בין ראש לראש.
ביום שישי, הייתה הפסקה, עד יום ראשון בבוקר. ביום ראשון, אנשי הגסטאפו שוב הגיעו עם הקופסא השחורה ושוב השליכו את האנשים מבית הכנסת על האוטו (קעטשל). באותו זמן תפסו אותי. ניסיתי להיות בין האחרונים, כדי להיכנס לקעטשל. בבית הכנסת נפטר היהודי ברקוביץ מ-Stawiszyn. הוא שכב בחדר נפרד בבית הכנסת. איש גסטאפו לקח אותי ועוד מישהו נוסף שאנחנו נוציא את המת. האוטו כבר היה מפוצץ. אנשי גסטאפו כבר זרקו את הילדים על ראשי האנשים, אז הורו לנו להשליך גם את המת (על הילדים). השלכנו את המת. עבורנו כבר לא היה מקום. נכנסתי חזרה לבית הכנסת. החבר שלי Natek Jachimowicz אמר לי, שהוא בשום אופן לא ייסע עם הקעטשל. אם הם יקחו אותו, אז הוא יתנפל על איש גסטאפו, ושיהיה, שהוא ייפול, אבל הוא לפחות יהרוג איש גסטאפו. אני קבעתי אתו לעשות את זה בשותפות.
בבית הכנסת היו גם שני בעלי בית חשובים: שייע קאלמאן ומשה הענדעלעס. פניתי אליהם, כיוון שהמצב ללא סיכוי, הנסיעה עם הקעטשל, זה מוות בטוח, אז אנחנו צריכים לעשות משהו, שיקרה משהו, כדי שהאנשים יתפזרו. הצענו להצית את בית הכנסת. הם הסכימו ואחלו לנו הצלחה. בפינה בבית הכנסת הייתה ערימת קש ובלילה הצתנו את הקש. נהייתה מהומה, אבל האנשים, במקום לברוח, לקחו את הפקלאות שלהם והמעילים וזרקו על האש והאש כבתה. הניסיון לא הצליח. הגסטאפו מרגע זה הציבו שומרים בבית הכנסת גופא. הם אסרו לנקות ולקחו את הגפרורים.
אני והחבר שלי שוב הגענו למסקנה שיש להציל את עצמנו, בהתנפלות על השומרים בזמן שהם יוציאו אותנו לקעטשל. הוא כבר הכין סכין עם מפתח צרפתי (שבדי). לי לא היה כלום, עם מה להתגונן. בבית הכנסת היה יוסף קויפמן. אצלו ראיתי סכין קודש של שבת "שבת קדש מעסער". הוא נתן לי את זה במתנה.
ביום שני, לפנות ערב, אני עם החבר שלי, נבחרנו ללכת למטבח הגטו להביא קפה עבור האסורים בבית הכנסת. בדרך, חבר שלי, ומיד, עם המפתח החטיף לגסטאפו בראש. איש הגסטאפו נפל. דקרנו אותו וברחנו לטייבן, לגטו יהודי. שם הכרנו את לאגער פיהרר, יהודי, ארעק פילץ מ- Stawiszyn. הלאגער פיהרר, השיג לנו מסמכים פולנים, שנוכל להסתובב, כדי לנסוע ל-Protektorat, פרוטקטוראט. נסענו לווארשה. לא היה לי כסף, אז החלטתי לנסוע ל- Koźminek. שם היה לי עוד משהו מן הרכוש שלי. לקחתי חזרה (אובגענומען) קצת סחורה ועם זה על העגלה נסעתי לווארשה. בדרך עצר אותי פאלקסדויטש. הוא כעס על העגלון הפולני, שמוביל יהודי. הוא מסר אותי לגסטאפו, ושם הרביצו לי עם שוט עד זוב דם. כך, שאני כבר לא יכולתי לזוז. נודע עלי אצל עלטעסטער (האחראי) מהשמירה, והוא השתדל עבורי שישחררו אותי. אנשי געסטאפו לקחו לי הכל. הורידו ממני את המגפים ושחררו אותי. חבר שלי Natek, נכנס ל- Koźminek. שם בנה לו מקום מסתור. אני הלכתי לטורעק (Turek) למחנה יהודי. כשיצאה פקודה שכל היהודים מ- Koźminek חייבים לצאת ל-Łódz, אז החבר שלי התייצב לנסיעה. אני נסעתי עם היהודים מטורעק. בגטו Łódz, שוב פגשתי את החבר שלי.
הערה ממרי שרון לגבי הרש טראובה: שם האמא של הרש/זאב טראובה הוא חנה/קריינדל טראובה לבית איצקוביץ. שמה של אשתו: מאלה טראובה לבית בייראך. הינדה בייראך, אחותה של מאלה
בתמונה למטה נתן יחימוביץ המוזכר כגיבור בעדות של הרש טראובה
גלויה מס' 9
KARTKA POCZTOWA (znaczek pocztowy Polska)
Nadawca: G. Kon, Iżbica – Kuj
ul. Pierackiego 2
Stempel: Tymczasowy Komitet Żydowski
w. Iżbica-Kuj
Do: B.Szlanger
ul. Wolnosci 123
Bielawa
powiat Rychbach
Dol. Śląsk.
Iżbica dnia 21/IV.46
אייער פאסטקארטעל האבן וויר ערהאלטען ניר
ליידער קאנען וויר ניך גורניכט וועגן אייער ברידער
יודע אריה יאכימאוויטץ שרייבן.
מיר געדענקען איהם דאס ער וואהר ביי לייביש
זיסקינד אנפאנגס קריעג, אדער ליידער. עס ווונדערט
אונס זעהר אויף אייך אונד אייער שרייבען
איהר ווייסט גאר ניכט דאס ביי אונדס האט
עגזיסטירט א כעלמנע און פון צוויי טויזענד
נפשות געפונען זיך יעטצט אין איזביטץ 5 נפשות יידען.
מלהס וועגען אייער פאמיליה האבן מיר ניכט צו שרייבען.
א כשרן יום טוביידישער כאמיטעט אין איזביטץ קוי.מיט אכטונג
תרגום גלויה מס' 9
מתאריך 21.4.1946
נשלח מ G. KON
IŻBICA- KUJ
ul: PIERACKIEGO 2
התקבל מ TYMCZASOWY KOMITET ŻYDOWSKI (אגודה יהודית זמנית)
עבור: ב. שלנגר
WOLNOŚCI 123 ul: BIELAWA
Pow. RYCHBACH Dol. ŚLĄSK
(שלזיה התחתונה)
את הגלויה שלכם קיבלנו, לצערנו לא יכולים שום דבר לכתוב לכם על אחיכם יהודה אריה יחימוביץ'. אנחנו זוכרים שהוא גר בתחילת המלחמה אצל לייביש זיסקינד אבל לצערנו. אתם ומכתבכם מפליאים אותנו, אתם לא יודעים שום דבר ממה שהתרחש אצלנו ומאלפיים נפשות, נמצאות עכשיו באיז'ביצה 5 נפשות יהודים. בנוגע למשפחה שלכם אין לנו מה לכתוב. חג כשר, בכבוד רב קומיטת ייהודי איז'ביצה קוי.
מכתב מס' 10
Zgorżelic dnia 23/IV. 46 r.
Moi drodzy mogę wam donieść, że list wasz otrzymałem za który wam serdecznie dziękuję. Kochana Hela mogę ci pisać, że próc próżne mieszkanie nic nie otrzymaliśmy. U nas nikt nic nie dostał nie było komitetu i nikt nie interesował co do opiekij. Co do wyjazdu do Kalisza chciałbym chętnie ci nie pisać. Lecz niestety nie mogę ukrywać przed tobą że już byłem w Kaliszu tylko niestety nikogo niem, Nie z naszych i nie z waszych. Hela umarła w getcie Albert w Warszawie Jude Arie z rodziną pogibli w Izbicach. A co do pozostałych nie mogłem się dowiedzić. Wobraż. sobie ja słyszałem, że Hela umarła z głodu i w jakich męczoncych warunków żyła. Niejestem w stanie na tyle ci opisac wszystko. Wobraź sobie, że po tej jazdy jestem chory, w Kaliszu spokojnie wszystko przy starym tylko bez Żydów. To byłoby dobrze osobiście pomówić otem. Kiedy ty pisałaś ten list ja byłem w drodze i Frania czekała aż przyjadę to ci odpiszę. Wobraźcie sobie nasz rospać. Co do nas mogę ci pisać, że nic nie robię siedzę na gotowym. No i to się skończy dalej nie wiem co będzie. Napisz co słychac u was, jak żyjecie i jak wam się powodzi i jakie macie prespektywy na przyszłość. Dlaczego nic nie piszesz co do siostry Berla Celi co była z wamy razym. Serdeczny ukłony i pozdrowienia dla ciebie dla twojego męża i dla twojich dzieci odemnie i od Frani i od mojego syna. Pozostajemy na zawsze wasze Widawscy.Proszę zaraz odpowiedź.
תרגום מכתב מס' 10
מתאריך 23.4.1946 Zgorżelic
נכתב ע"י חבר בשם WIDAWSKI
יקיריי,
אני יכול למסור לכם, שאת מכתבכם קיבלתי, עליו אני מודה לכם מאד. הלה (חיה/שרה) יקרה, אני יכול לכתוב לך שמלבד דירה ריקה לא קיבלנו דבר. אצלינו אף אחד לא קיבל דבר. לא היה קומיטט, ארגון ואף אחד לא התעניין בנוגע לטיפול. בנוגע לנסיעה לקאליש, הייתי רוצה לא לכתוב לך דבר, מאחר לדאבון לב, איני יכול להסתיר ממך שביקרתי בקאליש, אלא שאף אחד משלנו ולא משלכם בנמצא. הלה נפטרה בגטו, אלברט בוורשה, יהודה/אריה עם המשפחה ניספו ב IŻBICACH pogibli. ומה שנוגע לנשארים לא יכולתי לקבל מידע. תארי לך ששמעתי שהלה מתה מרעב ובתנאים קשים ביותר היא חיה בסבל. אין ביכולתי לתאר את הכל. תארי לך שאחרי נסיעה זו, אני חולה. בקאליש שקט והכל כפי שהיה, אלא שבלי יהודים. היה מוטב לדבר על זה באופן אישי. כשכתבת את המכתב, הייתי בדרך. פרניה FRANIA חיכתה עד שאחזור מהנסיעה ואז אכתוב לך. תארו לעצמכם את עגמת הנפש שלנו. בנוגע אלינו, אני יכול לכתוב לך שאיני עושה דבר, אני יושב על מוכן. גם זה ייגמר ואיני יודע מה יהיה. תכתבי מה נשמע אצלכם, איך החיים ואיך מצליחים ואיזו השקפה יש לכם לגבי העתיד? למה אינך כותבת דבר לגבי אחות של ברל, צלה שהיתה איתכם ביחד. ד"ש וברכת בריאות לך ולבעלך ולילדים שלך. ממני ומפרניה ומהבן שלי. נשארים שלכם לעד. WIDAWSCY מבקש מיד לענות.
עדות הרש/צבי טראובה
Żydowski instytut historyczny
Warszawa, al. Świerczewskiego 79
Nr. 1409
Traube Hersz syn Mojszego Wolfa i Chany z Ickowiczów.
Ur. 1913 r. w Koźminku.
Zawód: kupiec, ukończył szkołe religijna w Warszawie w 1934. Kawaler.
Obecnie mieszka w Łodzi przy ul. Gdańskiej 23.
W czasie wojny był w lagrze w poznańskim województwie Szpatenfelde
Wczasie okupacij niemieckiej stracił całą rodzine 17 dusz.
איך האב געוווינט אין קאזימינקע/אין קאלישער קרייז/ביזן 1.9.1939. בעת די דייטשן זיינען אריין אין קאזשימינקע, האבן זיי גלייך פארברענט די שיל, געשענדעט די ספר תורות, אויפן מארק געשאסן 2 יידן: ברוך קויפמאן און אראנאביטש מאיר. אין מערץ 1940, האבן מענטשן זיך צוזאמענגענומען, באום, ווילטשינסקי און אנדערע און האבן געשאפן א יידישן קאמיטעט. גלייך האבן זיי באקומען פון דער געסטאפא א באפעל, אז מען דארף האבן 100 שטארקע מענטשן. איך האב דערהאלטן אן אויפפאדערונג זיך צו שטעלן צו פארן אין לאגער שפאטענפעלד, און אויך די איבעריקע ביז 100.
מיט אונדז איז מיט צו דער באן איינער פון קאמיטעט ניבס לייב, ער דאס אונדז באגלייט ביזן לאגער. געפארן זיינען מיר פריי, אן א וואך.
דעס 1-טן טאג פון אונדזער אנקומען אין לאגער, האט דער לאגער קאמיסאר געמאכט 9 א זייגער פרי אן אפעל פון אלע ארבעטער און אויסגעזוכט 10 שטארקע מענער און ארויסגעגעבן א באפעל, אז אין פארלויף פון טאג, מוז ווערן אפגעווישט דער שענקמאל פון מארשאל פילסודזקי און דער קאפ אים צוגעשטעלם. עס זיינען געקומען צו אונדז עטלעכע פאליאקן און געבעטן, איב מיר וועלן געפונען אין דענקמאל א פלאש, ווו עס זיינען געווען פארשריבן די נעמען פון די, וואס האבן געבויט דעם דענקמאל און דאס לעבן פון פילסודזקין, זאלן מיר זי באהאלטן און נישט איבערגעבן דעם קאמיסאר. מיר האבן דאס אויסגעפירט, אוועקגעגעבן די פלאש די פאליאקן און באקומען פון די פאליאקן א באלוינונג. מיר האבן געארבעט ביי בויען א באן-ליניע און א שאסיי. דורך אונדזער לאגער זיינען יעדן טאג דורכגעגאנגען פראנצויזישע געפאנגענע גייענדיק צו דער ארבעט. מיר האבן דאן באקומען אלס שווערע ארבעטער א האלבע קילא ברויט את טאג, ווען די פראנצויק זיינען פארבייגעגאנגען האבן מי רזיי יעדן טאג אקיבערגעווארפן עטלעכע ברויט. דאס האט באגערקט א דייטש Brauer, און געמאלדן דעם קאמיסאר Brake, דער קאמיסאר האט אונדז באשטראפט און מיר האבן פון דער צייט באקומען נאר 20 דקג. ברויט א טאג.
דער נאכט-וועכטער/א פאליאק/ פון לאגער האט געמאלדן דעם קאמיסאר, אז אין דער נאכט דרייען מי רזיך צופיל ארום אין הויף. דער קאמיסאר האט ארויסגעגעבן א באפעל, אז ווי עס ווערט נאר פינצטער איז נישט דערלויבט קיינעם ארויסצוזיין פון לאגער אויפן הויף. ווען עס איז געטראפן א פאל, אז א מענטש האט געמוזט אראפגיין אין אבארס, איז מיט אים מיטגעגאנגען דער יידישער לאגער-פירער Jachimowicz. דער וועכטער האט דאן אפגעגעבן אן אנקלאג דעם קאמיסאר, אז דער לאגער-פירער האט מיט געוואלד אויפגעריסן די סיר און ארויס אויפן הויף. אין פארלויף פון 10 מינוט איז געקומען דער קאמיסאר מיט זיין גאנצע סוויטע. מיר זיינען שוין אלע געשלאפן. ער האט אויפגערופן אן אפעל און מיר האבן געמוזט ווינטער אין א גרויסער קעלט פראסט, ארויסגיין אי די העמדער אזוי ווי מיר זיינען געלעגן און אונדז אפגעהאלטן אזוי בארוועס און נאקעט אין קארידאר מער ווי א העלבע שעה. די אנקלאגע איז געווען אויף דעם לאגער-פירער Jachimowicz, אז ער האט געשלאגן דעם וועכטער. דער לאגער-פירער האט זיך פארענטפערט דערמיט, אז ער האט געהערט אויפן הויף א גערויש און ער איז געגאנגען קאנטראלירן וואס קומט דארט פאר. ער האט אנגעטראפן די פרויי פון וועכטער וואס איז גראדע דאן געקומען אויפן הויף פון לאגער נאך האלץ. מיר זיינען ארויסגעטרעטן אלס עדות, אז די פרוי פון וועכטער קומט יעדע נאכט נאך האלץ אין לאגער, וואס זי האט נישט געטארט. דערמיט האט זיך אונדזער עניין פארלייכטערט און דער קאמיסאר האט אונדז דערלויבט צוריק אריין אין די בעטן. צו מארגנס האט ער גערופן דעם לאגער-פירער און דער הנין מיטן וועכטער איז געווארן דערליידיקט. מיר זיינען געבליבן גערעכט און דער וועכטער האט פארלוירן דעם פאסטן.
אין אנפאנג 1942 ווינטער, נישט האבנדיק מיט וואס צו הייצן, ארבעטנדיק ביי נאכט אויפן באן ביים לאדן קוילן........ זיינען מיר געווען געצווונגען מיטנעמען א ביסל קוילן אהיים אין לאגער, צו דערווארעמען די שטובן. דאס האט באמערקט די זשאנדארמעריע. זיי האבן דאס גלייך געמאלדן דעם קאמיסאר און צוזאמען מיט אים, ווי אויך מיט דער הילף פון S.A, געמאכט אין כדער(??) נאכט אן אבלאווע אויפן לאגער. באשטעלט דעם גאנצן לאגער און עס איז אנגעקומען צעשלאגן ביז בלוט די אלע וואס זיינען געווען אין לאגער, האבן זיי ארעסטירט אויף די גאנצע נאכט. ערשט צו מארגנס נאכן צעשלאגן שרעקלעך יעדן איינעם, האבן געמוזט גיין צו דער ארבעט אן א פרישטיק.
אין דער זעלבער צייט האבן זיך אין Kalisz, אנגעהויבן די ווישעדלעניעס. אין שוואצע אויטאס האט די געסטאפא ארויסגעפירט די איבערגעבליבענע אין לאגער יידן. עס זינען ארויסגעשיקט געווארן אלע אלטע, קינדע און נישט פעיקע צו דער ארבעט. זיי האבן זיי אוועקגעפירט אין Golochów, אין די קאזימיעזשער וועלדער און דארט אומגעבראכט. עס זיינען דאן ארויסגעשיקט געווארן אן ערך 500 יידן. מיין פאמיליע האב איך אויך געהאט אין קאלישער קרייז, אין Koźminek האב איך געשטרעבט צו באקומען זיך צוריק אהיים און ראטעווען מיין פאמיליע ווען דאס וועט נויטיק זיין. איך האב אינטערווענירט ביים לאגער-פירער Jachimowicz. ער זאל מיך איבערשיקן אין א צווייטן לאגער נאך Tajchany, וואס האט אויך געהערט צום זעלבן קאמיסאר Braker. איך בין געקומען נאך Tajchany, האב איך איבערגעקויפט דעם דויטשן לאגער-פירער Adamski, ער זאל מיך צוריק שיקן נאך Koźminek. דאן איז אין קאזימינעק געעפנט געווארן ווארשטאטן. די עלטערע, וואס זיינען נישט געווען פעיק צו די ארבעטן אין לאגער, זיינען אריבערגעשיקט געווארן אין די ווארשטאטן נאך קאזימינעק. דאס איז אבער געווען בלויז א בלאף, א פולאפקע. עס איז דאן צוגעברייט געווארן פון קאזימינעק א ווישעדלעניע, האט דער אינספעקטאר איבער די יידן פון קאלישער פאוויאט, א געשטאפא-מאן, געוואלט, אז די אלע עלטערע יידן פון אלע לאגערן, אריינקריגן נאך קאזשימינעק און אוועקשיקן פון דארט נאך מיט דער ווישעדלעניע, מיטן שווארצן אויטא. עס זיינען געמאכט געווארן ליסטעס פון פרויען, וואס האבן נישט געהאט ביי זיך זייערע מענער, אדער זיינען געווען אלמנות, און אויך פון קינדער ביס 10 יאר, ווי אויך עלטערע מענטשן איבער 50 יאר. די אלע מוזן ארויסגעשיקט ווערן מיט דער ווישעדלעניע.דער אינספעקטאר פון קאליש האט פארארדנט, אז די אלע וואס ווערן ווישעדליעט זאלן מיטנעמען מיט זיך אייזערנע בעטלעך און געשיר-זאכן וויל דארט וועט דאס זיי צונוץ קומען, די יידן האבן דאס אלץ צוגעגרייט. נאכן ווישעדליען די יידן איז דאס אלץ געווארן פארלאדן אויף לאסט-אויטאס, איבערפירט נאך קאליש און דארט ארויסגעווארפן אויף די קופע, ווו עס איז געלעגן אן נוצן. די געפעק זיינען אויך איבערגעשיקט געווארן נאך קאליש. די בעסערע זאכן האבן די דייטשן אויסגעקליבן פא זיך און דאס איבעריקע געלאזט ליגן.
איך האב זיך ארויסגעקראגן פון לאגער כדי צו פארן נאך קאזימינקע אום צו ראטעווען מיין פרוי. אין קאזימינקע האב איך זיך דערוווסט, אז דער יידישער קאמיטעט פארזיכערט, דאס יידן וועט גארנישט געשען, עס האלט נישט ביי קיין "ווישעדלעניע".
אין דער צייט איז אין יודנראט געקומען דער אינספעקטאר געלער. אלע יידן פון שטעטל זיינען געווען נייגעריק צו וויסן נאך וואס דער אינספעקטאר איז געקומען. איך אליין בין זאגאר געשטאנען אונטערן פענצטער געוואלט זיך צוהערן וואס ער רעדט, אבער עס איז נישט מעגלעך געווען צו הערן. די יודנראט-מענער האבן ערקלערט, אז דער אינספעקטאר איז געקומען וועגן אן ענין פון צושטעלן לעדער און אין דער אמת'ן האט ער מיט זיי צוזאמענגעשטעלט א רשימה, וועלכע יידן צו נעמען די ערשטע, צו דער ווישעדלעניע. זיי, די יודנראט-מענער, האבן שפעטער זיך פארטיידניקט פאר וואס זיי האבן אזוי דערקלערט, וויל דער אינספעקטאר האט זיי איגעזאגט, דאס זיי זאלן אזוי דערציילן די יידן וועגן זיין קומען.אין א טאג פון 11-טן מאנאט 1941, איז דער יודנראט ארומגעגאנגען מיט צעטלען אין געטא און געטיילט צווישן די יידן, דאס זיי דארפן זיך שטעלן צו א איבערזידלונג. עס זיינען צעטיילט געווארן 75 צעטלען. די יידן זיינען אפגעטראנפארטירט געווארן. אויף צו מארגנס האבן זיי איינגעזען, אז דער אויפן פון צעטלען טויג נישט האבן זיי גערופן א פארזאמלונג פון די קאזשמינקער יידן אין מארק אריין און אויסגעפורן די מענטשן, וועלכע דארפן זיך צוגרייטן צו דער צוויטער ווישעדלעניע. אין דער רשימה איז אויך שוין געווען מיין פרוי און מוטער. איך בין נאך געווען רעגיסטרירט, דאס איך בין אין לאגער, האבן זי ימיך אין דער רשימה נישט גענומען. די אויסגערופענע לויט דער רשימה האבן זיך געשטעלט ביים יודנראט מיט די פעקלעך און זיי זיינען אריינגעפירט געווארט אין דער שיל. עס איז געווען א קליין חדר אין די שיל און אנגעפאקט געווען מיט 900 מענטשן. איך האב באשלאסן מיטצופארן מיט מיין פאמיליע און איך בין אריין אין שיל, ווו דאס עפיש איז גרויסגעווען. די ענגשאפט און די היץ האט ערשיטערט די נערוון. עס איז געווען א שווערע בית הכסא-לופט. מיין פרוי און די מוטער האבן מיך באשוווירן, איך זאל גיין ארויס פון שיל. מילא, זיי וועלן פארן, אבער איך זאל זען זיך ראטעווען. ארויסגיין צוריק פון שיל איז שוין נישט מעגלעך געווען, ווייל פאר דער טיר זיינען געשטאנען די געסטאפא-לייט און יידישע פאליציי. איך האב געזוכט א וועג זיך ארויסצוקריגן, אבער נישט געפונען. אין דער צייט איז אנגעקומען מיין חבר וואס האט געארבעט מי טמיר צוזאמען אין לאגער. ער איז געברענקט געווארן פון לאגער אין שיל אריין מיט זיין מוטער, ווייל ער האט זיך געוואנס די מוטער געוואלט באהאלטן מיט זיך אין לאגער. ער איז געקומען מיט דעם בארימטן שווארצן אויטא, וואס פלעגט די יידן פון געטא אויף אוועקצושיקן. די מוטער זיינע האט די געסטאפא אפילו נישט אריינגעלאזט אין שיל, זי געלאזט אויף דעם שווארצן אויטא. ער איז אריינגעקומען אין שול און מיך דערזען, האט ער מי גלייך געזאגט, דאס ער וועט אין דער שיל נישט בלייבן. מיר זאלן זוכן א וועג זיך ארויסצובאקומען, עס איז נישט געווען קיין וועג נישט דורכן דאך אפילו.
מיר זיינען אזוי געזעסן אין דער שיל פון דאנערשטאג ביז מאנטאג.
פון דאנערשטאג אן איז יעדן טאג געקומען דאס שוואצע קוטשל און די געשטאפא-לייט האבן ארויסגעשלעפט 75 יידן, זיי ארויפגעשטופט אויף דער מאשין. די צאל 75 מענטשן איז צו גרויס געווען, זיי זאלן קענען ארויף אויפן אויטא, האט דער געסטאפא-מאן געשלאגן איבער די קעפ כדי די מענטשן זאלן זיך איינפרעסן עס זאל ארויף וואס מער. ווען דער אויטא איז שוין פול געווארן האט ער גענומען א שטריק, צוגעבונדן צו דער מאשין פון ביידע זייטן און אליין אנשפארנדיק זיך מיט די פלייצעס אין דער שטריק מיט די פוס גענומען צוזאמענשטופן דעם עולם אויף דער מאשין.
אז די מאשין איז שוין פול געווען, האבן די געסטאפא-ליים געברענגט די קינדער און זיי ארויפגעווארפן אויף די קעפ פון די מענטשן, אזוי, עס זאל נישט בלייבן קיין איין ליידיק ארט, אפילו פון צווישן איין קאפ און צוויטן.
פרייטאג איז געווען אן איבערייס ביז זונטאג פרי. זונטאג זיינען די געסטאפא-לייט ווידער געקומען מיטן שווארצן קעטשל און דאן ווידער גענומען ארויסווארפן די מענטשן פון דער שיל אויפן קעטשל. אין דער צייט האבן זי ימיך געכאפט. איך האב זיך באמיט זו זיין פון די לעצטע אויף אריינצוגיין אין קעטשל. אין שיל איז געשטארן דער ייד בערקאוויטש פון סטאווישין. ער איז געלעגן אין א באזונדערן חדר אין שיל. דער געסטאפא-מאן האט מיך גענומען מי טנאך איינעם מיר זאלן דעם מת ארויסטראגן. דער אויטא איז שוין געווען אנגעפאקט. די געסטאפא-לייט האבן שוין אראפגעווארפן די קינדער אויף די מענטשנס קעפ. האבן זיי אונדז באפוילן ארויפווארפן אויך דעם טויטן. מיר האבן דעם מת ארויפגעשליידערט, פאר אונדז איז שוין קיין ארט נישט געווען און איך בין צוריק אריין אין שיל.מיין חבר נאטעק יאכימאוויטש האט מיר געזאגט, דאס ער וועט אויף קיין פאל נישט פארן מיט דעם קעטשל, אויב זיי וועלן אים נעמען וועט ער אנפאלן אויף די געסטאפא-לייט, זאל זיין ער וועט פאלן, אבער ער וועט כאטש דערהרגנען א געסטאפא-מאן. איך האב זיך מיט אים אפגערעדט דאס מאכן בשותפות.
אין שיל זיינען אויך געווען צוויי אנגעזעענע בעלי בתים: שאיע קאלמאן און משה הענדעלעס. איך האב זיך צו זיי געוואנדן, אז אזוי ווי די לאגע איז האפנונגסלאז, דאס פארן מיטן קעטשל איז א זיכערע טויט, מוזן מיר זען טון עפעס, עס זאל עפעס געשען, כדי די מענטשן זאלן זיך צעלויפן. מיר האבן פארגעשלאגן אונטערצינדן די שיל. זיי האבן מסכים געווען און אונדז געוונטשן הצלחה. עס איז אין א ווינקל אין שיל געלעגן א קופע שטרוי און מיר האבן ביי נאכט דאס שטרוי אונטערגעצונדן. עס איז געווארן א מהומה, אבער די מענטשן אנשטאט צו אנטלויפן אוועק, האבן געווארפן זייערע פעק און מענטל, געווארפן אויפן פייער זאכן און דאס פייער איז פארלאשן געווארן.
דער פרווו האט זיך נישט איינגעגעבן. די געסטאפא האט פון דעם מאמענט אוועקגעשטעלט א וואך אין שיל גופא. זיי האבן פארווערט רויכען און צוגענומען די צינד-העלצער. איך און מיין קאלעגע זיינען ווידער געקומען צום האשלוס זיך ראסעווען מיטן באפאלן די וואך בעת זיי וועלן אונדז ארויספירן צום קעטשל. ער האט שוין געהאט אנגעגרייט א מעסער מיט א פראנצויזישן שליסל. איך האב גארנישט געהאו מיט וואס זיך צו ווערן. עס איז געווען אין שיל יוסף קויפמאן, ביי אים האב איך געזען א שבת-קודש מעסער, ער האט דאס מיר געשענקט.מאנטיק ביי נאכט בין איך מיט מיין קאלעגע אויסגעקליב געווארן צו גיין אין געמא-קיך ברענגען קאווע פאר די ארעסטירטע אין שיל. אויפן וועג האט זיך מיין קאלעגע אפגעשטעלט און מאמענטאל מיטן שליסל א קלאפ געטון דעם געסטאפאוויעץ אין קאפ. דער געסטאפא-זשאנדארם איז אומגעפאלן, מיר האבן אים דערשטאכן און מיר זייען אנטלאפן נאך טייבן אין יודן-לאגער. סארט האבן מיר געקענט דעם לאגער-פירער, א ייד, ארעק פילץ פון סטאווישין.דער לאגער-פירער האט אונדז באזארגט פוילישע דאקומענטן, מיר זאלן זיך קענען באוועגן, כדי צו פארן אין פראסעקטאראט. מיר זיינען אריינגעפארן נאך ווארשע. איך האב נישט געהאט קיין געלט, האב איך באשלאסן צו פארן נאך קאזימינעק אין געטא, ווו איך האב נאך געהאט עפעס פון מיין פארמעגן. איך האב אפגעקומען א ביסל סחורה און מיט דעם אויף א וואגן געפארן נאך ווארשע. אויפן וועג האט מיך פארהאלטן א פאלקס-דייטש. ער האט זיך געבייזערט אויפן פוילישן פורמאן, וואס ער פירט א ייד. ער האט מיך פארשטעפט אין געסטאפא, ווו זיי האבן מיך גע שלאגן מיט פייטשעס ביז בלוט, אזוי, אז איך האב זיך שוין נישט געקענט באוועגן.
עס האט זיך דערווסט וועגן מירד ער עלטעסטער פון די יידן פון ווארטע און ער האט זיך משתדל געווען, מען זאל מיך באפרייען. די געסטאפא-לייט האבן מיר אלץ צוגענונען, אראפגעצויגן פון מיר די שטווול און מיך אפגעלאזט. מיין חבר נאטעק, איז אריין נאך קאזימינעק דארט האט ער זיך געבויט א באהעלטעניש. איך בין אוועק נאך טורעק אין דעם יידן לאגער.ווען עס איז ארויס א באפעל, אז אלע יידן פון קאזימינעק מוזן ארויס נאך לאדזש, האט מיין חבר זיך צוגעשטעלט צום אפפארן. איך בין מיטגעפארן מיט די יידן פון טורעק.אין לאדזער געטא, האב איך זיך ווידער געטראפן מיט מיין חבר.
תרגום עדות הרש/צבי טראובה
הערש טראובה, בן של משה וולף וחנה מבית איצקוביץ, נולד 1913 ב- Koźminek.
מקצוע: סוחר. סיים בי"ס דתי בוורשה ב- 1934.
בהווה: רווק, גר בŁodz - רח'Gdańska 23
בזמן המלחמה היה במחנה במחוז Szpatenfelde Poznan, בזמן הכיבוש הגרמני, כל המשפחה ניספתה, 17 נפש.
גרתי ב- Koźminek/ מחוז קאליש/ עד 01.09.1939, בזמן שהגרמנים נכנסו ל- Koźminek, הם שרפו את בית הכנסת, חיללו ספרי תורה. בככר השוק ירו בשני יהודים. ברוך קויפמן וארונוביץ מאיר.
במרץ 1940, אנשים נאספו, באום, ווילטשינסקי ואחרים הקימו ארגון(קאמיטעט) יהודי. הם קיבלו מיד פקודה מהגסטאפו, לאסוף 100 איש חזקים. קיבלתי הוראה להתייצב כדי לנסוע למחנה Szpatenfelde. גם האחרים, עד 100 איש. לרכבת הגיע אתנו אחד מהארגון בשם ניבס לייב. הוא ליווה אותנו עד למחנה. נסענו בלי שמירה.
ביום הראשון כשהגענו למחנה, מפקד(קאמיסאר) המחנה, ערך מפקד (אפעל) ב-9.0 בבוקר. של כל העובדים ובחר ב-10 גברים חזקים ונתן פקודה שבמשך יום אחד חייבים להוריד, להשמיד את הפסל של מרשל פילסוצקי ואת הראש להביא אליו. הגיעו אלינו כמה פולקים(פולנים) וביקשו שבמידה ונמצא בתוך הפסל בקבוק שבו היו כתובים שמות של אלה שבנו את הפסל וקורות חייו של פילסוצקי, שנחביא ולא למסור לקאמיסאר. ביצענו את זה. מסרנו את הבקבוק לפולנים. קיבלנו תמורה מהפולנים.
עבדנו בבניית פסי רכבת וכבישים. דרך המחנה שלנו עברו כל יום שבויים צרפתים שהלכו בדרך לעבודה. כעובדים בעבודות הקשות, קיבלנו חצי קילו לחם ליום. כשהצרפתים חלפו, אז אנחנו זרקנו להם כל יום כמה לחמים. גרמני בשם Brauerראה את זה, והודיע לקאמיסאר Braker. הנ"ל העניש אותנו ומאז קיבלנו רק 20 דקו (200 גר'), לחם ליום.
שומר הלילה (פולני), של המחנה הודיע לקאמיסאר, שאנחנו מסתובבים יותר מידי בלילות בחצר. הקאמיסאר הוציא פקודה שמיד עם חשיכה, נאסר עלינו לצאת מהמחנה לחצר. כשהיה מקרה שבן אדם היה חייב לצאת לשרותים, התלווה אליו אחראי המחנה בשם יחימוביץ. השומר הגיש תלונה לקאמיסאר, שאחראי המחנה בכוח פרץ את הדלת ויצא לחצר. תוך 10 דקות הגיע הקאמיסאר עם כל הפמליה שלו. כולנו כבר ישנו והוא קרא לנו למפקד(אפעל), ואנחנו היינו צריכים בחורף, בקור קפוא לצאת בכותנות כפי ששכבנו והחזיקו אותנו ככה, יחפים וערומים בפרוזדור יותר מחצי שעה. התלונה הייתה על אחראי המחנה, יחימוביץ, שהוא הרביץ לשומר. אחראי המחנה הצטדק בכך שהוא שמע בחצר רעש, והוא הלך לבדוק מה קורה שם. הוא פגש את אשתו של השומר שבדיוק אז הגיעה מהמחנה לחצר, לקחת עצים. הופענו כעדים, שאשתו של השומר באה כל לילה למחנה, לקחת עצים שאסור לה. עם זה, העונש שלנו היה יותר קל והקאמיסאר הרשה לנו לחזור חזרה למיטות. למחרת, הוא קרה לאחראי המחנה, והעניין עם השומר נסגר. נשארנו הצודקים והשומר איבד את המשרה.
תחילת 1942, בחורף, כשלא היה עם מה להסיק, בזמן העבודה בלילות ברכבת בהעמסת הפחמים, נאלצנו לקחת אתנו קצת פחם הביתה למחנה, כדי לחמם את הבית. ה-זשאנדארמעריע הבחינו בכך ומיד דיווחו לקאמיסאר ויחד אתו ובעזרת ה-S.A, פשטו על המחנה והקיפו אותו מכל צידיו ומי שהגיע, הרביצו עד זוב דם. כל אלה שהיו במחנה נאסרו לכל הלילה. רק למחרת, אחרי שהרביצו חזק לכולם, היינו צריכים ללכת לעבודה בלי ארוחת בוקר.
באותו זמן, התחיל הגירוש מקאליש. הגסטאפו הוציאו את היהודים שנשארו במחנה במשאיות כבדות. נשלחו כל הזקנים, ילדים ואלה שאינם כשרים לעבודה. הם לקחו אותם ל--GOLOCHóW ויערות KazimieŻ ושם השמידו אותם. אז נשלחו כ-500 יהודים.
גם לי הייתה משפחה באזור קאליש ב- Koźminek, לכן, שאפתי להגיע חזרה הביתה ולהציל את המשפחה שלי כשיהיה צורך. פניתי לאחראי המחנה, יחימוביץ, שיעביר אותי למחנה אחר, ל-Tajchany., שהיה שייך לאותו קאמיסאר Braker. הגעתי ל- Tajchany, שיחדתי את הפיהרר של המחנה, בשם ADAMSKI, שישלח אותי חזרה ל- Koźminek, ושם ב- Koźminek נפתחו בתי מלאכה. המבוגרים, שלא היו מסוגלים לעבודה במחנה, שלחו אותם לבתי מלאכה ל- Koźminek, אבל זה היה רק בלוף, הייתה מלכודת. אז הכינו מ- Koźminek פינוי Wysiedlenie. האינספקטור על היהודים ממחוז קאליש, איש גסטאפו, רצה שכל היהודים המבוגרים מכל המחנות, לרכז אותם בערמה ב- Koźminek ומשם, יחד עם המפונים, באוטו השחור. הכינו רשימות של נשים שהגברים לא היו אתן, או שהיו אלמנות וגם ילדים עד גיל 10, וגם אנשים זקנים מעל 50. הם כולם היו חייבים להישלח עם המפונים Wysiedlenie. האינספקטור מקאליש הורה שכל אלה המפונים, שייקחו אתם מיטות ברזל וכלי אוכל, כי שם זה יביא תועלת. היהודים הכינו את כל זה. אחרי פינוי היהודים, כל זה הועמס על המשאיות ושם הכל נזרק בערימות שלא הביאו שום תועלת. גם את החבילות שלחו לקאליש. את הדברים היותר טובים, הגרמנים אספו לעצמם והיתר השאירו.
חמקתי מן המחנה, כדי לנסוע ל- Koźminek כדי להציל את אשתי. ב- Koźminek, נודע לי שהקומיסאר היהודי מבטיח שליהודים לא יקרה כלום. אין כוונה ל- Wysiedlenie (פינוי בפולנית. מרי שרון) הזה הגיע ליודנראט אינספקטור געלער.
כל היהודים מן העיירה היו מאד סקרנים לדעת למה האינספקטור הגיע. אני בעצמי עמדתי מתחת לחלון. רציתי לשמוע מה הוא אומר. אבל, אי אפשר היה לשמוע. אנשי היודנראט הסבירו שהאינספקטור הגיע בעניין אספקת עור ובאמת הרכיב אתם רשימה איזה יהודים לקחת הראשונים ל- Wysiedlenie. הם, אנשי היודנראט, אחר כך הצדיקו את עצמם למה הם הכריזו, כי האינספקטור ציווה עליהם לספר כך לסיבת בואו.
ביום מסוים בחודש 11.1941, יודנראט הסתובב עם פתקים וחילק בין היהודים. הם צריכים להתייצב לפינוי איבערזידלונג. חילקו 75 פתקים. היהודים נשלחו במשלוח (טרנספורט). למחרת הם הבינו ששיטת הפתקים אינה יעילה. אז הם קראו לאסיפה של יהודי Koźminek, בכיכר וקראו בשמות האנשים. אלה שצריכים להכין את עצמם לפינוי השני. ברשימה הייתה גם אשתי ואמא שלי. אני עוד הייתי רשום כמי שנמצא במחנה. הם לא הכניסו אותי לרשימה. אלה, שקראו להם לפי הרשימה, התייצבו אצל היודנראט עם החבילות והכניסו אותם לבית הכנסת. היה חדר קטן ובית הכנסת נהיה דחוס עם 900 איש. החלטתי לנסוע עם המשפחה שלי ונכנסתי לבית הכנסת. היה מעופש. הצפיפות והחום הגביר את העצבים. נהיה אוויר קשה של בית כסא. אשתי ואמא שלי השביעו אותי שאצא מבית הכנסת. מילא, הם יסעו, אבל שאני אציל את עצמי. לצאת חזרה מבית הכנסת כבר היה בלתי אפשרי, כי לפני הדלת עמדו אנשי גסטאפו והמשטרה היהודית. חיפשתי דרך לצאת, אבל לא מצאתי. באותו הזמן הגיע חבר שלי שעבד יחד אתי במחנה. הביאו אותו מהמחנה לבית הכנסת עם אמו, כי הוא העיז להחביא את אמו יחד אתו במחנה. הוא הגיע עם האוטו השחור המפורסם, שהיה מביא יהודים מגטו למשלוח. את האמא שלו, הגסטאפו אפילו לא הכניס לבית הכנסת. השאירו אותה באוטו השחור. הוא נכנס לבית הכנסת וראה אותי, מיד אמר לי שבבית הכנסת הוא לא ישאר, שנחפש דרך לצאת. לא הייתה דרך. אפילו לא דרך הגג. כך ישבנו בבית הכנסת מיום חמישי עד יום שני.
מיום חמישי, כל יום הגיע האוטו השחור (קעטשל), ואנשי גסטאפו הוציאו 75 יהודים, דחסו על המשאית. 75 איש היה יותר מידי כדי שיוכלו להיכנס לאוטו. איש גסטאפו הרביץ בראשים שהאנשים ידחסו, שייכנסו כמה שיותר. כשהאוטו כבר היה מלא אז הוא לקח חבל, קשר לאוטו משני הצדדים ולבד נשען עם הגב לחבל ועם הרגלים התחיל לדחוס את הקהל על האוטו. כשהאוטו היה מלא, אנשי הגסטאפו הביאו את הילדים וזרקו אותם על הראשים של האנשים. ככה שלא ישאר שום מקום ריק, אפילו בין ראש לראש.
ביום שישי, הייתה הפסקה, עד יום ראשון בבוקר. ביום ראשון, אנשי הגסטאפו שוב הגיעו עם הקופסא השחורה ושוב השליכו את האנשים מבית הכנסת על האוטו (קעטשל). באותו זמן תפסו אותי. ניסיתי להיות בין האחרונים, כדי להיכנס לקעטשל. בבית הכנסת נפטר היהודי ברקוביץ מ-Stawiszyn. הוא שכב בחדר נפרד בבית הכנסת. איש גסטאפו לקח אותי ועוד מישהו נוסף שאנחנו נוציא את המת. האוטו כבר היה מפוצץ. אנשי גסטאפו כבר זרקו את הילדים על ראשי האנשים, אז הורו לנו להשליך גם את המת (על הילדים). השלכנו את המת. עבורנו כבר לא היה מקום. נכנסתי חזרה לבית הכנסת. החבר שלי Natek Jachimowicz אמר לי, שהוא בשום אופן לא ייסע עם הקעטשל. אם הם יקחו אותו, אז הוא יתנפל על איש גסטאפו, ושיהיה, שהוא ייפול, אבל הוא לפחות יהרוג איש גסטאפו. אני קבעתי אתו לעשות את זה בשותפות.
בבית הכנסת היו גם שני בעלי בית חשובים: שייע קאלמאן ומשה הענדעלעס. פניתי אליהם, כיוון שהמצב ללא סיכוי, הנסיעה עם הקעטשל, זה מוות בטוח, אז אנחנו צריכים לעשות משהו, שיקרה משהו, כדי שהאנשים יתפזרו. הצענו להצית את בית הכנסת. הם הסכימו ואחלו לנו הצלחה. בפינה בבית הכנסת הייתה ערימת קש ובלילה הצתנו את הקש. נהייתה מהומה, אבל האנשים, במקום לברוח, לקחו את הפקלאות שלהם והמעילים וזרקו על האש והאש כבתה. הניסיון לא הצליח. הגסטאפו מרגע זה הציבו שומרים בבית הכנסת גופא. הם אסרו לנקות ולקחו את הגפרורים.
אני והחבר שלי שוב הגענו למסקנה שיש להציל את עצמנו, בהתנפלות על השומרים בזמן שהם יוציאו אותנו לקעטשל. הוא כבר הכין סכין עם מפתח צרפתי (שבדי). לי לא היה כלום, עם מה להתגונן. בבית הכנסת היה יוסף קויפמן. אצלו ראיתי סכין קודש של שבת "שבת קדש מעסער". הוא נתן לי את זה במתנה.
ביום שני, לפנות ערב, אני עם החבר שלי, נבחרנו ללכת למטבח הגטו להביא קפה עבור האסורים בבית הכנסת. בדרך, חבר שלי, ומיד, עם המפתח החטיף לגסטאפו בראש. איש הגסטאפו נפל. דקרנו אותו וברחנו לטייבן, לגטו יהודי. שם הכרנו את לאגער פיהרר, יהודי, ארעק פילץ מ- Stawiszyn. הלאגער פיהרר, השיג לנו מסמכים פולנים, שנוכל להסתובב, כדי לנסוע ל-Protektorat, פרוטקטוראט. נסענו לווארשה. לא היה לי כסף, אז החלטתי לנסוע ל- Koźminek. שם היה לי עוד משהו מן הרכוש שלי. לקחתי חזרה (אובגענומען) קצת סחורה ועם זה על העגלה נסעתי לווארשה. בדרך עצר אותי פאלקסדויטש. הוא כעס על העגלון הפולני, שמוביל יהודי. הוא מסר אותי לגסטאפו, ושם הרביצו לי עם שוט עד זוב דם. כך, שאני כבר לא יכולתי לזוז. נודע עלי אצל עלטעסטער (האחראי) מהשמירה, והוא השתדל עבורי שישחררו אותי. אנשי געסטאפו לקחו לי הכל. הורידו ממני את המגפים ושחררו אותי. חבר שלי Natek, נכנס ל- Koźminek. שם בנה לו מקום מסתור. אני הלכתי לטורעק (Turek) למחנה יהודי. כשיצאה פקודה שכל היהודים מ- Koźminek חייבים לצאת ל-Łódz, אז החבר שלי התייצב לנסיעה. אני נסעתי עם היהודים מטורעק. בגטו Łódz, שוב פגשתי את החבר שלי.
הערה ממרי שרון לגבי הרש טראובה: שם האמא של הרש/זאב טראובה הוא חנה/קריינדל טראובה לבית איצקוביץ. שמה של אשתו: מאלה טראובה לבית בייראך. הינדה בייראך, אחותה של מאלה
בתמונה למטה נתן יחימוביץ המוזכר כגיבור בעדות של הרש טראובה
